- उपसर्ग के योग से बने विलोम शब्द
(i) ‘अ’ उपसर्ग के योग से बने विलोम शब्द
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| ज्ञान | अज्ञान | धर्म | अधर्म |
| तृप्त | अतृप्त | शांति | अशांति |
| न्याय | अन्याय | सभ्य | असभ्य |
| पूर्ण | अपूर्ण | साधारण | असाधारण |
| प्रसन्न | अप्रसन्न | स्वस्थ | अस्वस्थ |
(ii) ‘अन्’ उपसर्ग के योग से बने विलोम शब्द
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| आदर | अनादर | उचित | अनुचित |
| आगत | अनागत | उदार | अनुदार |
| इच्छा | अनिच्छा | एक | अनेक |
| इष्ट | अनिष्ट | औपचारिक | अनौपचारिक |
(iii) ‘अप’ उपसर्ग के योग से बने विलोम शब्द
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| शकुन | अपशकुन | कीर्ति | अपकीर्ति |
| शब्द | अपशब्द | यश | अपयश |
| उपकार | अपकार | मान | अपमान |
(iv) ‘अव’ उपसर्ग के योग से बने विलोम शब्द
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| आरोह | अवरोह | उत्तल | अवतल |
| उन्नति | अवनति | गुण | अवगुण |
(v) ‘कु’ उपसर्ग के योग से बने विलोम शब्द
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| सुकर्म | कुकर्म | सुपात्र | कुपात्र |
| सुमार्ग | कुमार्ग | सुपुत्र | कुपुत्र |
| सुविचार | कुविचार | विख्यात | कुख्यात |
| सुमति | कुमति | सुपूत | कुपूत |
(vi) ‘दुः / दुर्’ उपसर्ग के योग से बने विलोम शब्द
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| सज्जन | दुर्जन | सद्भावना | दुर्भावना |
| सद्गति | दुर्गति | सुगन्ध | दुर्गन्ध |
| सदाचार | दुराचार | सौभाग्य | दुर्भाग्य |
(vii) ‘ना’ उपसर्ग के योग से बने विलोम शब्द
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| कबूल | नाकबूल | पाक | नापाक़ |
| काबिल | नाकाबिल | बालिग | नाबालिग |
| कामयाब | नाकामयाब | मंजूर | नामंजूर |
| खुश | नाखुश | मुमकिन | नामुमकिन |
| पसंद | नापसंद | वाकिफ़ | नावाकिफ़ |
(viii) ‘नि/निर्’ उपसर्ग के योग से बने विलोम शब्द
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| आशा | निराशा | सदोष | निर्दोष |
| आश्रित | निराश्रित | सबल | निर्बल |
| आधार | निराधार | साकार | निराकार |
| मोही | निर्मोही | साक्षर | निरक्षर |
(ix) ‘पर’ उपसर्ग के योग से बने विलोम शब्द
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| स्वकीय | परकीय | स्वतंत्र | परतंत्र |
| स्वाधीन | पराधीन | स्वार्थ | परमार्थ |
(x) ‘प्रति’ उपसर्ग के योग से बने विलोम शब्द
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| अनुकूल | प्रतिकूल | घात | प्रतिघात |
| वाद | प्रतिवाद | क्रिया | प्रतिक्रिया |
(xi) “बि’ उपसर्ग के योग से बने विलोम शब्द
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| अनुरक्ति | विरक्ति | संयोग | वियोग |
| आकर्षण | विकर्षण | संश्लेषण | विश्लेषण |
| संपन्न | विपन्न | संपदा | विपदा |
| क्रय | विक्रय | सधवा | विधवा |
| स्वदेश | विदेश | संकल्प | विकल्प |
(xii) बे’ उपसर्ग के योग से बने विलोम शब्द
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| इज्जत | बेइज्ज़त | गुनहगार | बेगुनाह |
| ईमानदार | बेईमान | चैन | बेचैन |
| कसूरवार | बेकसूर | खौफ | बेखौफ |
कुछ विलोम शब्द मूल रूप में ही प्रयुक्त होते हैं। जैसे
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| अंत | आरम्भ | छुटकारा | बंधन |
| अंतिम | आरम्भिक | जड़ | चेतन |
| अमृत | विष | जिंदाबाद | चेतन |
| अल्प | अधिक | जीवन | मरण |
| अस्त | उदय | झगड़ा | समझौता |
| अनिवार्य | वैकल्पिक | तरल | |
| इंसान | हैवान | तीक्ष्ण | मंद |
| इनकार | इकरार | त्याज्य | स्वीकार्य |
| निंदा | प्रशंसा | दद्वेष | राग |
| उगलना | निगलना | दिवस | रात्रि |
| उजड़ा | बसा | निंदनीय | प्रशंसनीय |
| उजला | मैला | निकास | प्रवेश |
| उग्र | शांत | निठल्ला | कमाऊ |
| ऊसर | उपजाऊ | नौकर | मालिक |
| ओझल | समक्ष | पालक | संहारक |
| कंजूस | दानी | प्रश्न | उत्तर |
| कटना | जुड़ना | पाप | पुण्य |
| कमाना | खर्चना | फुटकर | थोक |
| करीब | दूर | बिक्री | खरीद |
| कीमती | सस्ता | बनना | बिगड़ना |
| कृतज्ञ | कृतघ्न | भोला | चालाक |
| कोमल | कठोर | महँगा | सस्ता |
| खरा | खोटा | मित्र | शत्रु |
| गुप्त | प्रकट | यशस्वी | कलंकित |
अभ्यास कार्य
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| अनुज | अग्रज | कृतज्ञ | कृतघ्न |
| एकता | अनेकता | प्रत्यक्ष | परोक्ष |
| वीर | कायर | दुरुपयोग | सदुपयोग |
| सार्थक | निरर्थक | निश्चित | अनिश्चित |
| करुण | अकरुण | कुमार्ग | सन्मार्ग |
| आयात | निर्यात | उधार | नकद |
| निर्माण | विनाश | मानव | दानव |
| हार | जीत | प्रकाशित | अप्रकाशित |
| आशाजनक | निराशाजनक | नायक | खलनायक |
| उत्तीर्ण | अनुत्तीर्ण | खेद | प्रसन्नता |